Trójmiejski Park Krajobrazowy

Adres siedziby:trojmiejski park krajobrazowy logo
ul. Polanki 51
80-308 Gdańsk
tel. (058)552-34-68
http://www.tpkgdansk.pl

O Trójmiejskim Parku Krajobrazowym (TPK), w formie którą ma obecnie, możemy mówić od września 1998 roku, kiedy to weszło w życie ostatnie Rozporządzenie (Nr 11/98) Wojewody Gdańskiego dotyczące ustalenia przebiegu granic parku. Jednak o początkach prawnej ochrony lasów porastających strefę krawędziową Pojezierza Kaszubskiego zaczęto mówić już w latach siedemdziesiątych.

W roku 1971 władze terenowe podjęły inicjatywę utworzenie „Trójmiejskiego Zespołu Leśnego”, przeznaczonego do celów rekreacyjnych mieszkańców aglomeracji. Na tą decyzję miał wpływ rozwój Trójmiasta i idące za tym „wcielanie” terenów leśnych pod zabudowę. Pośrednio na projekt o ochronie lasów Trójmiasta miał też wpływ pogarszający się stan jakości wód Zatoki Gdańskiej i związane z tym zamknięcie większości kąpielisk nadmorskich. Spowodowało to intensywniejszą penetrację turystyczną głównie lasów komunalnych Gdańska i Sopotu. Paradoksalnie rozwój turystyki przyczynił się do uznania lasów Trójmiasta jako Parku Krajobrazowego. Z tą właśnie propozycją w roku 1972 wyszli jako pierwsi działacze kręgów turystycznych PTTK. Trzy lata później, 20 października 1975 roku, Wojewódzka Rada Narodowa w Gdańsku podjęła uchwałę (Dz. Urz. WRN Nr 16,91) „w sprawie utworzenia parku krajobrazowego na obszarze lasów położonych w obrębie Trójmiasta”. Podstawą dla tej decyzji była przygotowana przez Państwową Radę Ochrony Przyrody i Zakład Ochrony Przyrody PAN koncepcja ochrony krajobrazu i szereg wcześniejszych opracowań. Ówczesny park miał obejmować lasy komunalne Gdańska, Sopotu i Gdyni oraz lasy państwowe Nadleśnictwo Oliwa o powierzchni 12 tys. ha. W roku kolejnym (1976) Wojewoda Gdański zatwierdził „Generalny program zagospodarowania Parku Krajobrazowego”.trojmiejski_park_krajobrazowy1

W ostateczności Trójmiejski Park Krajobrazowy powołany został 3 maja 1979 roku uchwałą Nr XVI/89/79 Rady Narodowej w Gdańsku (Dz. Urz. Nr 7, poz.35), która jednocześnie znosiła poprzednią z roku 1975. Utworzony jako dziewiąty Park Krajobrazowy w Polsce, zajmował on powierzchnię 20 104 ha z czego 18 154 ha to były lasy, a 145 ha wody. W roku 1984, z powołanego rok wcześniej Zarządu TPK, utworzono Zarząd Parków Krajobrazowych w Gdańsku.

Kolejną istotną zmianą w historii parku było wejście w życie Rozporządzenia Wojewody Gdańskiego Nr 5/94 (Dz. Urz. Woj. Gdańskiego Nr 27 z dnia 25 listopada 1994 r., poz. 139) z dnia 8 listopada 1994 roku. Główną zmianą wprowadzoną przez Rozporządzenie było ustalenie przebiegu nowej linii granic parku i „wyznaczenie” jego otuliny oraz wprowadziło ono szereg zakazów i nakazów obowiązujących na terenie chronionym. Dzięki temu rozporządzeniu powierzchnia Parku wzrosła do 20 312 ha, z czego lasy i zadrzewienia zajmowały 18 324 ha (90%), gruntu orne 1485 ha, łąki i pastwiska 220 ha, wody 145 ha, torfy i bagna 110 ha, resztę (28 ha) stanowiły inne rodzaje użytkowania. Powstała otulina miała powierzchnię 16 160 ha.

Ostatnią zmianę w przebiegu granic TPK wniosło wspomniane już Rozporządzenie Wojewody Gdańskiego Nr 11/98 (Dz. Urz. Woj. Gdańskiego z dnia 14 września 1998 r., Nr 59, poz. 294) z dnia 3 września 1998 roku. Mocą tego aktu wyłączono z obrębu parku śródleśną enklawę wsi Łężyce, zmniejszyło to powierzchnię Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego do 19 930 ha a jego otuliny do 15 208 ha.

Swoistą cechą Parku jest jego położenie w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji trójmiejskiej, do której przylega całą północną i wschodnią swoją częścią. TPK składa się z dwóch rozległych kompleksów leśnych przedzielonych przez zurbanizowane i nadal rozrastające się tereny Wielkiego i Małego Kacka oraz Gdyni-Dąbrowy. W skład części północnej wchodzą lasy leżące w granicach administracyjnych Gdyni, Rumi, gminy Szemud, oraz miasta i gminy Wejherowo, natomiast dwukrotnie mniejszy kompleks południowy obejmuje fragment Gdyni, lasy Sopotu i Gdańska. Takie położenie wytwarza silną presję urbanistyczną zarówno od strony północnej i wschodniej, jak i coraz częściej od strony zachodniej. Pod względem fizycznogeograficznym park i jego otulina niemal w całości położona jest na północno-wschodnim skraju Pojezierza Kaszubskiego (Przewoźniak 1985), zwanym również Wysoczyzną Gdańską.. Zajmuje obszar strefy krawędziowej Pojezierza, której warunki geomorfologiczne, w połączeniu z porastającymi ją rozległymi kompleksami leśnymi, tworzą tu strukturę przyrodniczą wyjątkową na Niżu Europejskim.

Specyfiką parku wynikającą z położenia jest unikatowa rzeźba terenu, wytworzona głównie w schyłkowym okresie zlodowacenia północnopolskiego, zwanym fazą pomorską (od 15 do 13 tysięcy lat temu). W tym okresie cofający się lodowiec rozpadał się na bryły martwego lodu, które topniejąc pozostawiały po sobie zakumulowany materiał w postaci piasków i żwirów.

trójmiejski park krajobrazowy głaz
Fot. Pokryte mchem głazy narzutowe są charakterystycznym elementem dolinek erozyjnych TPK.

Podstawową formą tereny TPK są wzgórza falistej moreny dennej zalegającej na wysokości 100 m n.p.m. Urozmaicone są one lokalnie wzniesieniami moreny czołowej, której skupisko tworzy ciąg tzw. „moren chwaszczyńskich”. Budulcem moren są głównie gliny zwałowe lub piaski gliniaste o różnym składzie kamieni i głazów. Z procesem wytapiania się martwego lodu związane jest też powstawanie licznych zagłębień bezodpływowych. Prócz tego wytworzone są tu również rynny jeziorne biegnące w kierunku południowym czy też równiny sandrowe. O polodowcowym krajobrazie świadczy też występowanie dużej ilości głazów narzutowych, które często wzięte są pod ochronę prawną jako pomniki przyrody nieożywionej.

Na przedpolu wycofującego się lodowca wody powstałe z jego topnienia wytworzyły ogromną formę doliny marginalnej, która tworzy obecnie Pradolinę Kaszubską i Pradolinę Redy-Łeby. Uformowanie się tak ogromnej formy dolinnej spowodowało powstanie znacznych deniwelacji między szczytem wysoczyzny a dnem doliny. Skutkiem tego był intensywny rozwój form erozyjnych. Wody z topniejących brył martwego lodu wcinały się w powierzchnię młodej wysoczyzny morenowej tworząc sieć dolinek erozyjnych, które przy ujściu do pradoliny wytwarzały głębokie wcięcia erozyjne i stożki napływowe. Równocześnie świeżo powstające stoki o silnym nachyleniu łagodzone były przez powierzchniowo spływającą wodę i obsuwanie się stromych krawędzi. Przez kolejne epoki rzeźba terenu zmieniała się i utrwalała naturalnie, aż do pojawienia się na tym terenie człowieka.

Tak bogata i zróżnicowana mozaika rzeźby młodoglacjalnej, z dużą różnorodnością podłoża mineralnego i stosunków wodnych wytworzyły rozmaitość warunków siedliskowych i mikroklimatycznych. Nachylone i głęboko porozcinane dolinkami erozyjnymi zbocza o ekspozycji północnej, występowanie potoków o charakterze podgórskim, obszarów źródliskowych, torfowisk, skąpożywnych czystych jezior czy głazów narzutowych pozwoliły na zachowanie się wyjątkowej dla tej części Polski flory i fauny, często będącej pozostałością z dawnych epok (roślinność reliktowa).
trójmiejski park krajobrazowy bukiFlora głównie reprezentowana jest przez panujące w parku lasy bukowe i mieszane z domieszką buka. Fragment żyznej buczyny niżowej. Najwyższe partie strefy krawędziowej wysoczyzny porasta kwaśna buczyna niżowa i kwaśne lasy bukowo-dębowe. Posuwając się w dół po zboczach napotykamy fragmenty zachowanej żyznej buczyny niżowej następnie zbiorowiska grądowe z przewagę buka, dębu, i sosny. Na dnie dolin wzdłuż potoków spotykamy wilgotne łęgi jesionowo-olszowe (łęgi przystrumieniowe) oraz żyzne łęgi jesionowo-wiązowe. W zagłębieniach bezodpływowych zachodniej części parku wytworzyły się ekosystemy z roślinnością charakterystyczną dla skąpożywnych torfowisk, borów bagiennych czy brzezin. W takich zagłębieniach znajduję się cenne pod względem przyrodniczym oligotroficzne jeziora (lobeliowe) ze specyficzną dla siebie roślinnością. W zaciemnionych i wilgotnych dolinach rośnie wiele gatunków roślin podgórskich i górskich.

Pomimo bogactwa ekosystemów należy jednak zauważyć, że większość lasów TPK nasadzonych było sztucznie w wyniku gospodarki leśnej człowieka. Zadecydowało to o składzie gatunkowym drzew z których obficie sadzona była sosna a miejscami świerk, naturalnie nie występował na tym terenie.
trójmiejski park krajobrazowy jezioroZróżnicowanie szaty roślinnej, specyficzne warunki klimatyczne i bogactwo form rzeźby terenu stwarzają dobre warunki siedliskowe dla fauny Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Z pośród dużych ssaków lasy najliczniej zamieszkiwane są przez populacje Saren (Capreolus capreolus), Dzików (Sus scrofa) i Jeleni europejskich (Cervus elaphus). Sporadycznie spotykano również wędrujące osobniki Łosia (Alces alces). Wszystkie wymienione gatunki są zwierzętami łownymi niewymagającymi specjalnych zabiegów ochrony. Podobnie liczne są populacje Lisa (Vulpes vulpes), Borsuka (Meles meles). Na uwagę zasługują objęte ochroną ścisłą Wydry (Lutra lutra), Gronostaj (Mustela erminea) oraz Łasica (Mustela nivalis). Ochroną ścisłą są objęte, także mniejsi przedstawiciele świata ssaków wśród których godne podkreślenia jest występowanie aż ośmiu gatunków nietoperzy (cztery gatunki Nocków Myotis, Mroczek późny Eptesicus serotinus, Karlik wiekszy Pipistrellus nathusii, Borowiec wielki Nyctalus noctula i Gacek brunatny Plecotus auritus). Dość liczne są populacje Wiewiórki (Sciurus vulgaris) i Jeża wschodniego (Erinaceus concolor). W latach sześćdziesiątych podjęto próby wprowadzenia na teren TPK (w Dolinie Radosci) Bobrów (Castor fiber), jednak środowisko doliny było w tym czasie tak przekształcone przez człowieka, że zwierzęta te nie zaakceptowały nowego siedliska jako matecznika, i wywędrowały prawdopodobnie w okolice Kiłpinka.

Awifauna na terenie parku poznana jest dość fragmentarycznie i zasługuje na wnikliwsze badanie w przyszłości. W latach 1985-2000 stwierdzono około 120 gatunków ptaków lęgowych wiele z nich znajduje się pod ścisłą ochroną. Na uwagę zasługuje fakt, że na terenie TPK i jego otuliny stwierdzono występowanie dwóch gatunków ptaków których liczebność w Polsce nie przekracza 100 par, co daje im kategorię skrajnie zagrożonych w kraju, są to: Mewa czarnogłowa (Larus melanocephalus) – którejstanowisko lęgowe zaobserwowano na rozlewisku w pobliżu Bojana, i Wójcik (Phylloscopus phoenicurus). Do bardzo rzadkich ptaków spotkanych w parku należą również: Bielik (Haliaeetus albicilla), Bocian czarny (Ciconia nigra) i Srokosz (Lanius excubitor). Z innych ciekawych i rzadkich ptaków można jeszcze wymienić Zimiorodka (Alcedo atthis), Płomykówkę (Tyto alba) czy jednego z przedstawicieli jastrzębiowatych Trzmielojada (Pernis apivorus).

Herpetofauna (płazy i gady) parku nie różni się znacząco od podobnych kompleksów leśnych północnej polski. Jednocześnie wszystkie gatunki gadów i płazów znajdują się pod ścisłą ochroną. Z pośród gadów spotykane są dwa gatunki jaszczurek (Lacerta), Padalec (Anguis fragilis) z rzadką odmianą turkusową, a z węży Zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix) a w północno-wschodniej części parku Żmija zygzakowata (Vipera berus). Z przedstawicieli stosunkowo mało licznych w TPK, płazów godnymi wymienienia gatunkami są Traszki (Triturus), Kumak nizinny (Bombina bombina) czy Rzekotka drzewna (Hyla arborea).

Do niedawna w wodach potoków płynących przez park spotkać można było licznie występujące Pstrągi (Pstrąg potokowy Salmo trutta m. fario, Pstrąg tęczowy Oncorhynchus mykiss), które z powodu zanieczyszczenia wód występują nielicznie głównie w obrębie otuliny. W wodach powierzchniowych parku oprócz kilku liczniejszych gatunków, spotkać jeszcze można ryby lokalnie rzadkie, takie jak: Okoń (Perca fluviatilis), Śliz (Barbatula barbatula) i Głowacz białopłetwy (Cottus gabio). Na uwagę zasługuje występowanie w wodach na terenie TPK Minoga strumieniowego (Lampetra planeri), który jest obięty ścisłą ochroną gatunkową.

Fauna bezkręgowców jest mało zbadana, wiadomo jednak, że jest ona liczna. Korzystne warunki siedliskowe z bogatymi w gatunki zbiorowiskami ziołorośli, kwitnących wczesną wiosną łąk, naturalnie odtwarzającym się drzewostanem i specyficznym mikroklimatem sprzyja rozwojowi tych form zwierząt.

Niewątpliwie największym zagrożeniem dla świata roślin i zwierząt jest bezpośrednie sąsiedztwo aglomeracji trójmiejskiej i suma oddziaływań z tym związanych. Do podstawowych zagrożeń można zaliczyć:

  • Antropopresja osadnicza na terenie i wokół parku.
  • Fragmentacja kompleksów leśnych w skutek budowy nowych szlaków komunikacyjnych i rozwój wzdłuż nich osiedli.
  • Zagrożenia dla wód powierzchniowych i podziemnych przez ich zanieczyszczenie, pobór oraz zabudowę cieków.
  • Presja od strony zwierząt domowych penetrujących tereny parku.
  • Ruch turystyczny i często idąca z tym dewastacja i zaśmiecanie.
  • Ruch samochodowy będący szczególnie niebezpieczny dla zwierząt próbujących przekroczyć jezdnie.

Szczególnym zagrożeniem dla większych zwierząt Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego jest jego izolacja od innych kompleksów leśnych. Izolacja ta nasila się w skutek rozwoju dzielnic mieszkalnych wokół parku (głównie w części zachodniej), i doprowadzić może do osłabienia populacji w skutek krzyżowania się między sobą osobników ze sobą spokrewnionych (chów wsobny). W celu zapobiegania temu zjawisku wytyczane są szlaki migracji zwierząt, zwane korytarzami ekologicznymi, które można uznać za jedną z form ochrony przyrody.

Trasy tych korytarzy „biegną” na południowy-zachód przez niezabudowane tereny Pojezierza Kaszubskiego ku lasom Kaszubskiego Parku Krajobrazowego i dalej na południe do Parku Wzyckiego. Kolejną formą ochrony cennych obszarów przyrodniczych są rezerwaty przyrody. Na terenie TPK jest ich siedem:

trójmiejski park krajobrazowy jezioro rezerwat

  • „Lewice”
  • „Pełcznica”
  • „Gałęźna Góra”
  • „Cisowa”
  • „Kacze Łęgi”
  • „Zajęcze Wzgórza”
  • „Źródliska w Dolinie Ewy”

Osiem rezerwatów jest również postulowanych do utworzenia:

  • „Bieszkowice Moczary”
  • „Dolina Zagórskiej Strugi”
  • „Łęg nad Swelinią”
  • „Lasy w Dolinie Strzyży” (Bystrzyca)
  • „Dolina Radości”
  • „Dolina Pieleszewska”
  • „Nadrzecze”
  • „Wąwóz Huzarów”

Przestrzenną formą ochrony są też zespoły przyrodniczo krajobrazowe i użytki ekologiczne. Z tych pierwszych na terenie parku utworzony jest jeden obejmujący Dolinę strzyży w Gdańsku. Kolejnych pięć jest planowanych. Są to:

  • „Kalwaria Wejherowska i Dolina Cedronu”
  • „Szmelta”
  • „Kolibki”
  • „Dolina Źródła Marii”
  • „Doliny Oliwskie”

Użytki Ekologiczne to na razie siedem niewielkich obszarów powołanych miedzy północną a południową częścią TPK, inne są na razie w fazie projektu i trójmiejski park krajobrazowy tęczaobejmują przede wszystkim ekosystemy torfowisk.Indywidualną forma ochrony objęte są szczególnie wartościowe twory przyrody ożywionej i nieożywionej, uznane za pomniki przyrody. Łącznie w parku jest ich 144, z czego 88 to drzewa i grupy drzew, 2 drzewa na głazach, 52 głazy i grupy głazów i 2 obiekty powierzchniowe. Na terenie otuliny parku znajdują się 34 pomniki przyrody.

Nadleśnictwo Gdańsk, pod które w całości należy Trójmiejski Park Krajobrazowy, w ramach edukacji ekologicznej oraz promocji parku utworzyło na jego terenie ścieżki dydaktyczne, oraz izbę leśną w budynku nadleśnictwa w której można poznać zagadnienia z zakresu ekologii i gospodarki leśnej. Formą poznania bogactwa przyrodniczego i krajobrazowego parku, połączoną z rekreacją jest też turystyka piesza lub rowerowa której uprawianiu sprzyja wytyczone cztery szlaki piesze turystyczne i liczne ścieżki rowerowe.

Źródła:

  • Przewoźniak M., (red), 2001, Trójmiejski Park Krajobrazowy. Przyroda-Kultura-Krajobraz.
  • Materiały do Monografii Przyrodniczej Regionu Gdańskiego, t. VI., Gdańsk.
  • Jankowska Z., 2000, Ochrona przyrody w województwie pomorskim – informator
  • Regionalne centrum Edukacji Ekologicznej, Gdańsk.
  • Kostarczyk A., Przewoźniak M., (red.), 2002, Diagnoza stanu i koncepcja ochrony środowiska przyrodniczo-kulturowego w województwie pomorskim,
  • Materiały do Monografii Przyrodniczej Regionu Gdańskiego, t. VIII, Gdańsk.
  • Szukalski J., 1987, Trójmiejski Park Krajobrazowy, Gdańsk.

Komunalny Związek Gmin „Dolina Redy i Chylonki” dziękuje Urzędowi Wojewódzkiemu w Gdańsku za udostępnienie materiałów źródłowych wykorzystanych w powyższym tekście.